آزمایش خون: شمارش کامل سلول های خون CBC | کافه پزشکی

آزمایش خون عبارتست از شمارش و آزمایش میکروسکوپیک اجزا تشکیل دهنده خون نظیر اریتروسیتها، لکوسیتها و پلاکتها. همچنین اندازه گیری میزان غلظت هموگلوبین و اجزاء شیمیایی پلاسما که در روند انعقاد خون نقش دارند. همراه کافه پزشکی باشید

اولین قدم در انجام این دسته از تستها ، تهیه نمونه خون است . اینکار توسط پزشک معالج یا آزمایشگاه انجام میشود. نمونه خونی میتواند از خون شریانی ، وریدی ویا خون محیطی ( مویرگی ) تهیه شود. نمونه خون شریانی معمولا از شریان رادیال تهیه میشود. به این منظور اغلب لازم میشود که قسمتهای سطحی را بیحس نمود. نمونه خون شریانی ، برای مصارف تشخیصی یا درمانی معمولا استفاده میشود

نمونه خون وریدی را معمولا از ورید آنتکوبیتال ( antecubital ) تهیه میکنند. برای گرفتن نمونه ، محل را با الکل تمیز نموده و بایک دست ، ورید را نگه داشته و بادست دیگر سوزن را با زاویه چهل و پنچ درجه نسبت به پوست به داخل ورید وارد مینمائیم. با آسپیراسیون از وجود سوزن در داخل ورید اطمینان حاصل کرده و سپس نمونه خون را تهیه میکنیم. نمونه خون کاپیلری از نوک انگشت اشاره تهیه میشود. برای اینکار پس از تمیز نمودن انگشت با الکل ، به نوک انگشت لانست زده ، و انگشت را به سمت لام هدایت میکنیم . قابل ذکر است قطره اول را کنار گذاشته و قطره دوم را برمیداریم. باید توجه داشت که از فشار دادن انگشت برای تسریع خروج خون بایستی پرهیز کرد. زیرا این عمل سبب اضافه شدن مایع بین بافتی به قطره خون شده و ارزش تشخیصی نمونه را کم مینماید.

پس از گرفتن نمونه خون وریدی ، آنرا در لوله هایی که حاوی ماده ضد انعقاد است ( سیترات سدیم ، اگزالات سدیم و یا اتیلن دی آمین تترا استیک اسید – EDTA )قرار میدهیم. این ترکیبات با برداشتن و حذف کلسیم از محیط ، مانع انعقاد خون در لوله میشوند. گفتنی است نمونه ای که جهت شمارش گلبولهای سفید تهیه میشود ، نباید بامواد ضد انعقاد همراه گردد. از این نمونه ، باید گستره یا فروتی تهیه شود. نمونه خون را نمیتوان بیش از یک تا دوساعت نگه داشت . در طی این مدت نیز باید آن را در یخچال نگهداری کرد.

هرگز نبایستی سعی در فریز نمودن نمونه خونی نمود. زیرا این عمل سبب کریستالیزه شدن آب گلبولهای قرمز ویا پارگی جدار این سلولها و در نهایت لیز گلبولی ، میگردد. قابل ذکر است برای اندازه گیری سدیمانتاسیون ، زمان انعقاد ، PT, Aptt و نیز بررسی مورفولوژی گلبولهای سفید خون ، نیاز به خون تازه میباشد. همچنین بهترین ماده ضد انعقاد برای حفاظت از نمونه خون ، EDTA میباشد.

شمارش کامل سلولهای خون CBC ) Complete Blood cell Count )

این آزمایش شامل آزمایشهای زیر است :

۱) Total red blood cell count
۲) Hemoglobin
۳) ( Red blood cell indices ( MCV, MCH & MCHC
۴) ( Hematocrit ( HCT 
۵) Total white blood cell count
۶) Differential white blood cell count
۷) Examination of stained smear

موارد تجویز آزمایش CBC

بطور کلی وقتی با کم خونی یا آنمی برخورد داریم و یا بیمار مشکلاتی در رابطه با گلبولهای سفید خون همچون لوسمی دارد ، از این آزمایش استفاده میکنیم. از نظر تعریف آنمی عبارتست از کاهش ظرفیت حمل اکسیژن خون در واحد حجم که ممکن است ناشی از کاهش تعداد گلبولهای قرمز در میلیمتر مکعب خون ، یا کاهش هموگلوبین ویا هردو باشد.

علائم و نشانه های کلاسیک آنمی عبارتست از تنگی نفس، تاکیکاردی و رنگ پریدگی. البته علائم کلاسیک همواره وجود ندارد و موارد زیر هم میتواند دندانپزشک را بوجود کم خونی و دیگر بیماریهای خونی مشکوک نماید و آزمایش شمارش کامل سلولهای خونی را درخواست کند. این موارد عبارتند از : زخمهای دهانی – سابقه خونریزی شدید رنگ پریدگی مخصوصا در مخاط دهان ) کام ، گونه و لبها ( در ملتحمه چشم ، بستر ناخنها و – کف دستها ، سنکوپهای بدون علت ، سرگیجه های مکرر ، گلوسیت و آتروفی پاپیهای زبان ، جینجیویت و استوماتیت مقاوم به درمان یا عودکننده ، خونریزی از لثه که نتوان آنرا به علل موضعی ارتباط داد ، پتشی ، کوفتگی  و خستگی مفرط ، ازدیاد حجم لثه که ممکن است بعلت لوسمی باشد. 
البته قبل از اعمال جراحی یا بیهوشی عمومی نیز این آزمایش لازم است . قابل ذکر است لثه هیپرپلاستیک همراه خونریزی خودبخودی و یا همراه با جینجیویت حاد زخمی نکروزان ، لوسمی را مطرح میکند. حال به توضیح و شرح و تفسیر هریک از اجزای CBC میپردازیم .

شمارش گلبولهای قرمز خون

تعداد گلبولهای قرمز خون بطور طبیعی در مردان ۴.۵ تا ۵.۵ و در زنان ۳.۵ تا ۵ میلیون در میلیمتر مکعب خون میباشد. تغییرات تعداد گلبولهای سرخ به میزان بیش از پانصد هزار درمیلیمترمکعب ، دارای اهمیت بالینی است و میتواند در رابطه با آنمی یا پلی سیتمی باشد. پلی سیتمی یا اریتروسیتوز به دونوع تقسیم میشود:

الف ) پلی سیتمی نسبی ؛ در این حالت در واقع افزایش تعداد گلبولهای قرمز خون را نداریم بلکه باکاهش حجم خون ( پلاسما ) مواجه هستیم. در بیماری که به هر دلیلی دچار دزهیدراتاسیون شده است نظیر اسهال ، سوختگی و غیره تعداد گلبولهای قرمز خون زیاد به نظر خواهد رسید.

ب ) پلی سیتمی واقعی ؛ در این نوع به راستی تعداد گلبولهای قرمز خون افزایش مییابد. این حالت به دونوع اولیه و ثانویه تقسیم میشود. در نوع اولیه که آنرا پلی سیتمی ورا میگویند با حالت نئوپلازیک سلولهای استم مغز اسخوان روبرو هستیم. در این حالت علاوه بر گلبولهای قرمز خون ، تعداد گلبولهای سفید و پلاکتها نیز افزایش دارند. در هفتاد درصد مبتلایان به این حالت ، بزرگی طحال یا اسپلنومگالی دیده میشود.

این بیماران ممکن است چهره ای پرخون داشته باشند که ازنظر دندانپزشکی دارای اهمیت زیادی است . زیرا در این بیماران اختلال عملکرد پلاکتی و استعداد به خونریزی و نیز اختلال عملکرد گلبولهای سفید و استعداد به عفونت وجود دارد. علاوه براین غلظت یا ویسکوزیته خون این بیماران بالاست که این حالت میتواند زمینه ترومبوز و ابتلای عروق قلب و یا مغز را فراهم سازد. در نوع پلی سیتمی واقعی ثانویه ، فقط افزایش تعداد گلبولهای قرمز خون راداریم . این حالت را در افرادی که در ارتفاعات زندگی میکنند و یا در افراد سیگاری دیده میشود . همچنین در شرایط کمبود اکسیژن ، هورمون اریتروپوئیتین از کلیه ها ترشح شده و باعث تحریک مغز استخوان برای ساختن هرچه بیشتر گلبولهای قرمز میشود. گاهی اوقات افزایش تعداد گلبولهای قرمز بصورت فیزیولوژیک میباشد . نظیر افرادی که دچار ترس ، وحشت ، استرس یا هیجان شده اند و یا افرادی که ورزش کرده اند.

غلظت هموگلوبین

میزان طبیعی آن در مردان ۱۴ تا ۱۶ گرم در دسی لیتر و در زنان ۱۲ تا ۱۴ گرم در دسی لیتر میباشد. هنگام تولد میزان هموگلوبین بالا و حدود ۱۷-۲۰ گرم در دسی لیتر است . در طی یکسال اول پس از تولد میزان آن کاهش یافته و پس از آن تا سن ده الی دوازده سالگی بتدریج افزایش مییابد تا به میزان نرمال برسد. 

کاهش میزان هموگلوبین به کمتر از ده گرم در دسی لیتر ، از نظر بالینی دارای اهمیت زیادی است . برای اندازه گیری میزان هموگلوبین به خون مواد خاصی اضافه میکنند. این مواد با هموگلوبین واکنش داده ، سبب تغییر رنگ ثابت آن میگردند. به این ترتیب با کمک اسپکتروفتومتر میتوان غلظت آنرا اندازه گیری نمود. 

هماتوکریت

هماتوکریت عبارتست از درصدی از حجم خون که توسط گلبولهای قرمز اشغال شده است . میزان طبیعی آن در  آقایان ۷ ± ۴۵ ٪ و در خانمها ۷ ± ۴۲ ٪ میباشد. میزان هماتوکریت در نوزادان تا ۵۴ درصد هم میرسد. ولی کم کم کاهش یافته ، و در ده الی یازده سالگی مجددا به حد طبیعی خود میرسد. میزان هماتوکریت را میتوان بطریق محاسبه ای یا واقعا بدست اورد که قابل ذکر است ارزش آن وقتی است که اندازه گیری ( نه محاسبه ) شود. در روش اندازه گیری نمونه خون تهیه شده در داخل لوله آزمایش ، سانتریفیوژ شده و حاصل تجمع عناصر سلولی خون بصورت فشرده در ته لوله خواهد بود. از آنجائیکه میزان پلاکتها و گلبولهای سفید نسبت به گلبولهای قرمز ناچیز است ، تمام رسوب را به حساب گلبولهای قرمز خون میگذارند.

 زمانیکه نمونه خون کاپیلری را گرفته و از لوله های موئینه برای تعیین هماتوکریت استفاده نمائیم ، میکروهماتوکریت بدست میآید که با هماتوکریت فرقی ندارد. برای تعیین آن نمونه خون کاپیلری را وارد لوله موئینه حاوی ماده ضد انعقاد نموده ، بطوری که تقریبا سه چهارم آن پر شود. پس از بستن انتهای آن ، با کمک سانتریفیوژ ، میزان میکروهماتوکریت را بدست میآوریم . با داشتن یک دستگاه سانتریفیوژ میکروهماتوکریت ، انجام این تست در مطب نیز امکان پذیر میباشد.

شاخص های گلبولی

در برخورد با فرد آنمیک ، برای تعیین نوع آنمی از این اندیس ها ، استفاده مینمائیم که عبارتند از :

MCV : حجم متوسط سلولی ( حجم متوسط یک گلبول قرمز ) . برحسب میکرومتر مکعب یا فمتولیتر بیان میشود. میزان متوسط آن را در مردان و زنان ۸۰ تا ۱۰۰ فمتولیتر ذکر میکنند. در مردان بالاتر از صد و در زنان بیشتر از نودوپنچ فمتولیتر معنی دار بحساب میآید و از تقسیم هماتوکریت در ده بر کل گلبولهای قرمز حاصل میشود.

MCH : هموگلوبین متوسط سلولی – این شاخص بیان کننده میزان متوسط هموگلوبین یک گلبول قرمز بوده و برحسب پیکوگرم بیان میشود . میزان متوسط آن ۲۷ تا ۳۳ پیکوگرم میباشد و از تقسیم هموگلوبین در ده بر کل گلبولهای قرمز بدست میآید

MCHC : غلظت متوسط هموگلوبین سلولی – این شاخص بیان کننده غلظت متوسط هموگلوبین در گلبولهای قرمز است  و بصورت درصد بیان میگردد میزان متوسط آن ۳۳ تا ۳۶ میباشد. بطور محاسبه ای غلظت متوسط هموگلوبین سلولی از تقسیم هموگلوبین در صد بر کل هماتوکریت بدست میآید.

برحسب تغییراتی که اندیس های فوق در آنمی های مختلف مینمایند، میتوان آنمی ها را به شرح ذیل تقسیم نمود

۱) نورموسیتر – نورموکروم : در این آنمی تمام اندیس های گلبولی درحد طبیعی میباشند. نمونه این حالت در خونریزی  های حاد و همولیز گلبلولهای سرخ ( آنمی همولیتیک به استثنای تالاسمی ) دیده میشود.

۲) میکروسیتر – هیپوکروم : در این نوع از آنمی تمام اندیس های گلبولی کمتر از حد طبیعی است . در این وضعیت گلبولهای سرخ علاوه بر کوچکتر بودن ، میزان کمتری از هموگلوبین را نیز دارا میباشند. نمونه این حالت در آنمی فقر آهن و تالاسمی دیده میشود. اختلالات مزمن ( عفونتها و بدخیمی ها ) عموماً نورموسیتر نورموکروم هستند، ولی میتوانند میکروسیتر – هیپوکروم نیز باشند. 

۳) ماکروسیتر – نورموکروم یا هیپرکروم : در این نوع از آنمی میزان MCH و MCV افزایش یافته و میزان MCHC میتواند طبیعی یا کمتر از نرمال باشد. بیان اصطلاح هیپرکروم به جهت حجم بیشتر و زیادتر بودن میزان هموگلوبین است ، نه افزایش غلظت هموگلوبین در گلبول سرخ. نمونه این آنمی ها را در کمبود ویتامین ب دوازده ، اسید فولیک ( آنمی های مگالوبلاستیک ) و نیز متعاقب شیمی درمانی ، میتوان ذکر نمود.

کمبود ویتامین ها بویژه بر روی سلولهایی اثر میگذارند که باید دائما تکثیر یابند. نظیر سلولهای مغز استخوان و سلولهای اپی تلیالی . بر همین اساس در کمبود مزمن ویتامینها ، اثراتی را در این سلولها بصورت آنمی و آتروفی مخاط داریم. در رابطه با سلولهای مغز استخوان ، در کمبود ویتامین ب ۱۲ و اسید فولیک ، ساخته شدن DNA مختل شده ، سلولها بزرگ میشوند، اما تقسیم نمیشوند. در نتیجه با یک آنمی مگالوبلاستیک ، مواجه میشویم. در موردبافتهای اپی تلیالی ، از نواحی مهم و بارز برای تظاهرات بالینی آنمی مگالوبلاستیک ، زبان است . در حالتهای شدید ، زبان به میزان زیادی آتروفیه شده و شدیداٌ قرمز میشود. این حالت را زبان گوشت گاوی یا هانتر گلوسیتیس ( Hunter’s Glossitis ) گویند.

درفقر مزمن آهن ، سندرم پلومر وینسون ( پترسون کلی ) را خواهیم داشت. در این حالت فرد بعلت ابتلای مخاط مری ، با دیسفاژی مواجه است . این افراد ، انسیدانس بالایی برای ابتلا به بدخیمی مخاط این ناحیه دارند. بنابر این برای بررسی سوزش دهان و آتروفی مخاط آن ، بهتر است برای مریض CBC تقاضا شود. در مواردی که آنمی شدید باشد ، احتمال وجود زخمهای غیر اختصاصی شبه آفت ، نیز هست. بنابراین در بررسی آفت نیز استفاده از این تست کمک کننده خواهد بود.

ادامه این پست را که درباره شمارش گلبول های سفید خون است ، اینجا بخوانید