فرآورده های خونی و پلاسمایی ؛ طرز تهیه و انواع آن | کافه پزشکی

اجزاء یک واحد خون کامل شامل پلاسما، گلبول قرمز و پلاکت می باشد. برای ذخیره سازی و حفظ عملکردشان شرایط متفاوتی دارند. پلاکت های باقی مانده در یک واحد گلبول قرمز در دمای یخچال به صورت توده در آمده و تحت تاثیر پروتئین پلاسما و گلبول قرمز به سرعت خاصیت هموستاز آن کاهش می یابد. همچنین فاکتورهای انعقادی موجود در یک واحد خون (فاکتور ۵-۸) گاهی در ۴ درجه تغییر می یابند.

بنابراین بهترین فایده را از یک واحد خون اهدایی زمانی بدست می آوریم که فرآورده های آن، پلاسما، گلبول قرمز، پلاکت از یکدیگر جدا گردد و بسته به نوع فرآورده در دما و وضعیت های متفاوت ذخیره سازی شود. مثلاً گلبول قرمز طبق شرایط خاص برای ۴۲ روز و پلاسما و کرایو حدود ۱ سال و حتی بیشتر و پلاکت برای ۵ روز ذخیره می شود. همراه کافه پزشکی باشید 

خون گیری یا جمع آوری خون

جمع آوری خون از طریق ورید بازویی و با رعایت شرایط استاندارد و در کیسه های مخصوص که حاوی ۶۳ میلی لیتر ماده ضد انعقاد و ۴۵۰ سی سی خون می باشد، انجام می گردد.

نسبت ماده ضد انعقاد به خون ۴ به ۱۰ می باشد و حداکثر حجم استاندارد خون جمع آوری شده ۵/۱۰ میلی لیتر به ازای هر کیلوگرم وزن اهداکننده می باشد.

کیسه های جمع آوری خون می تواند چندین نوع (منفرد- دوتایی، سه تایی، چهارتایی و یا کیسه مخصوص اطفال) باشد.

مواد ضد انعقاد و محلول های نگهدارنده 

پایه اصلی همه آنها سیترات سدیم می باشد.

تا ۱۹۸۰ محلول های نگهدارنده و ضد انعقاد بصورت تک محلولی بوده مانند اسید سیترات دکستروز (ACD) و یا سیترات  فسفات دکستروز (CPD) و CPDA-1 که طول عمر گلبول قرمز را به ۳۵روز می رساند.

درطول مدت ۷۲ ساعت گلبول قرمز را می توان  با  محلول های Adetive solution مانند سالین – گلوکز – آدنین و گاهی مانیتول مخلوط کرد. این محلول ها مدت زمان نگهداری فرآورده های گلبول قرمز راتا ۴۲ روز افزایش می دهد.

خاصیت ضد انعقادی، مواد ضد انعقاد بواسطه اتصال به کلسیم می باشد.

دکستروز و آدنین موجود در مواد ضد انعقاد به سنتز ATP در سلول های ذخیره شده کمک می کند.

فسفات هم در سنتز ATP و هم در به حداقل رساندن اثرات کاهش PH در فرآورده ذخیره شده، نقش دارد.

آدنین توانایی زیست گلبول را افزایش می دهد و باعث بهبود سنتز ATP میشود.

برای تهیه پلاکت و پلاسما، حداکثر ظرف مدت ۸ ساعت از زمان جمع آوری خون کامل باید جداسازی صورت گیرد.

پلاسمایی که ظرف مدت ۷۲ ساعت جداسازی شود برای تهیه آلبومین و گاما گلبولین بکار می رود.

اگر فاکتورهای انعقادی مد نظر باشد نهایتاً ظرف مدت ۲۴ ساعت باید پلاسما جداسازی شود.

خون کامل Whole Blood

تعریف:

به یک واحد خون کامل که در طی خونگیری از بازوی اهداکننده در کیسه های مخصوص جمع آوری می گردد و حاوی گلبول قرمز – پلاسما پروتئین های پلاسما، فاکتورهای انعقادی … می  باشد و حدود ۱۰ به توان ۹ عدد گلبول سفید و ۶۳ میلی لیتر ماده ضد انعقاد دارد، اطلاق می گردد.

حجم کلی آن ۵۱۰-۴۹۰ و HCT آن ۴۰-۳۵% و Hb آن بیشتر از ۴۵  می باشد.

مدت  زمان نگهداری آن با توجه به ماده ضد انعقاد بین ۲۱ تا ۳۵ روز می باشد.

تغییرات خون در طی مدت نگهداری

در طول مدت نگهداری در ۲۴ ساعت اول عملکرد پلاکت ها کاملاً از بین می رود، گرانولوسیت ها کاهش می یابد و عملکرد فاکتورهای انعقادی پایدار در طول مدت نگهداری به خوبی حفظ می شود.

فاکتورهای ناپایدار (۵-۸) بعد از گذشت ۲۱ روز از زمان نگهداری کاهش می یابد.

عملکرد لکوسیت ها در مدت نگهداری حفظ می شود و سیتوکین ها انباشته می گردد که منجر به عوارض ناشی از گلبول سفید در طی تزریق خون می شود.

گلبول قرمز متراکم Packed Cell

طی روند سانتریفوژ یک واحد خون کامل حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ سی سی پلاسما جدا می گردد و بر اساس وزن مولکولی اجزاء خون، گلبول قرمز متراکم در پایین کیسه باقی می ماند،

حجم آن ۲۰۰-۳۰۰ و Hct آن ۷۰-۶۰% می باشد. طول مدت نگهداری آن مانند خون کامل و دمای نگهداری ۶-۱ درجه سانتی گراد می باشد.

در طی مدت نگهداری گلبول قرمز متراکم، گلبول سفید و پلاکت آن از بین رفته واز نظر فاکتورهای انعقادی شبیه خون کامل می باشد.

۱ واحد آن سطح Hb را ۱g/dL و Hct را ۳% افزایش می دهد و طی مدت ۴ ساعت باید تزریق گردد.

موارد مصرف PRBC

تزریق خون قبل و بعد از عمل جراحی، کم خونی‌ های ناشی از بیماری‌های مزمن، نارسایی مغز استخوان، خونریزی حاد، بیماران وابسته به تزریق خون مانند سندرم‌ های تالاسمی، تعویض خون نوزاد، تزریق خون به نوزادان و شیرخواران، تعویض خون بزرگسالان و بیماری گلبول قرمز داسی شکل 

اشکال مختلف فرآورده های مرتبط با گلبول قرمز متراکم

۱٫ گلبول قرمز کم لکوسیت

۲٫ گلبول قرمز شسته شده

۳٫ گلبول قرمز اشعه دیده

۴٫ گلبول قرمز دگلیسیرولیزه شده یا منجمد شده

گلبول قرمز کم لکوسیت

لکوسیت ها در ایجاد عوارض متعدد ناشی از تزریق خون دخالت دارند لذا روش هایی برای کاهش لکوسیت های باقی مانده در فرآورده های سلولی خون به کار می رود تا عوارض ناشی از انتقال خون را کاهش دهد.

طبق تعریف و استانداردهای AABB و مقررات FDA، فرآورده کم لکوسیت به فراورده ای اطلاق می گردد که میزان گلبول سفید باقی مانده در آن کمتر از ۵×۱۰ به توان ۶ در هر واحد باشد و در کنسانتره های پلاکتی کم لکوسیت تهیه شده از خون کامل کمتر از ۸۳×۱۰ به توان۶ گلبول سفید در واحد باشد.

روش های تهیه فرآورده کم لکوسیت :

الف) کاهش لکوسیت قبل از ذخیره سازی

ب) کاهش لکوسیت در آزمایشگاه

ج) کاهش لکوسیت در بالین بیمار

بهترین راه کاهش لکوسیت، قبل از ذخیره سازی یعنی در مدت کوتاهی بعد از جمع آوری خون یا در طول تهیه فرآورده یا ظرف ۵ روز اول ذخیره سازی، لکوسیت ها را کاهش بدهیم که در عمل در ۲۴ ساعت اول پس از خون گیری انجام می شود. در روش کاهش لکوسیت بر بالین بیمار به علت ترشح سیتوکاین ها و تجمع آنها، ممکن است واکنش تب زای ناشی از تزریق به میزان بیشتری رخ دهد.

هر واحد خون کامل دارای ۵-۲×۱۰ به توان ۹ لکوسیت می باشد که اگر شمارش لکوسیت ها به حدود یک یا (log۲) (۹۰-۹۹%) کاهش یابد واکنش تب زای ناشی از تزریق خون محدود می گردد.

گلبول قرمز شسته شده یا washed RBC

به منظور کاهش پروتئین های مولد عوارض آلرژیک تزریق خون از روش شستشو استفاده می گردد.

حدود ۲۰% از گلبول قرمز – ۸۵% گلبول سفید (  ۱۰۷  سفید باقی می ماند) و ۹۹% پلاسمای اولیه کاهش می یابد.

حجم آن با افزودن مقدار نرمال سالین ۳۰۰ میلی لیتر می باشد که گلبول های قرمز به جای محلول در پلاسما در نرمال سالین معلق هستند.

روش شستشو روشی پر زحمت و گران می باشد و ۲۰-۱۰% محتویات سلولی آن کاهش می یابد.

چون طی روند شستشو از حالت بسته خارج شده است باید طی ۲۴ ساعت تزریق گردد.

گلبول قرمز پرتوتابی شده

به منظور جلوگیری از واکنش GvHD (بیماری پیوند علیه میزبان ناشی از تزریق خون) که در اکثر موارد کشنده است از گلبول قرمز پرتوتابی شده استفاده می گردد.

تزریق فرآورده های خون آلوژن حاوی لنفوسیت های صلاحیت دار ایمنی که بواسطه مشکل سیستم ایمنی فرد گیرنده دفع نمی گردد و تکثیر لنفوسیت را در بدن فرد گیرنده سبب می شود، با هجوم لنفوسیت های تکثیر یافته به بافت مغز استخوان پوست، کبد، دستگاه گوارش موجب واکنش GvHD می شود.

پرتوتابی این فرآورده ها سبب غیرفعال شدن لنفوسیت ها شده و بهترین راه مقابله با این واکنش GvHD پرتوتابی فرآورده RBC برای این بیماران می باشد.

پلاکت ها نسبت به پرتوتابی مقاومند. عملکرد گرانولوسیت ها از نظر عمل ضدباکتریایی – اکسیداتیو و تمایلات کموتاکتیک تحت تاثیر قرار نمی گیرد.

گلبول های قرمز خیلی کم تحت تاثیر قرار می گیرند و فقط مقادیر پتاسیم به علت افزایش تخریب غشا افزایش می یابد و طول عمر گلبول قرمز به ۲۸ روز کاهش می یابد. سیتومگالوویروس (CMV) تحت تاثیر پرتوتابی قرار نمی گیرد و در پیشگیری از انتقال ویروس ها و سایر عوارض انتقال خون مانند واکنش تب زای غیرهمولیتیک و ایجاد آلوایمیونیزاسیون تاثیری ندارد.

روش های مورد استفاده در پرتوتابی فرآورده ها:

استفاده از منابع اشعه گاما (شتاب دهنده های خطی- کبالت ۶۰- سنریوم ۱۳۷)

میزان اشعه GY 15-50 بهترین دوز Gy 25 می باشد.

گلبول قرمز منجمد یا گلیسیرولیزه شده

به منظور نگهداری فرآورده گلبول قرمز با گروه های خون نادر یا نگهداری گلبول قرمز هر فرد برای خودش (خون اتولوگ) از فرآیند انجماد گلبول قرمز استفاده می گردد.

روش انجماد: 

برای انجماد گلبول قرمز باید از مواد محافظ در سرما مثل گلیسیرول یا دی متیل سولفید یا هیدروکسی اتیل استارچ استفاده کرد که قابلیت زنده مانده گلبول قرمز را در سرما افزایش دهد.

روش های مورد استفاده: گلیسیرول با غلظت بالا و با غلظت پایین می باشد که طول عمر گلبول قرمز را به ۱۰ سال در دمای ۶۵- (نهایی) درجه سانتیگراد افزایش می دهد.

استفاده از فرآورده بعد از ذوب گلبول ها و شستشو با نرمال سالین می باشد. محصول بدست آمده حاوی حدود ۸۰% گلبول قرمز اولیه و۱۰ به توان ۷ گلبول سفید – مقدار جزئی پلاسما و گلیسیرول حدود کمتر از ۱% را دارا می باشد. حجم آن ۲۵۰ میلی لیتر می باشد و طول مدت نگهداری ۲۴ ساعت است.

پلاکت 

یکی دیگر از فرآورده های سلولی، پلاکت ها می باشند. پلاکت ها نقش عمده ای در هموستاز طبیعی و ترمیم دیواره رگهای خون و آزادسازی فسفولیپیدها دارد که ۲ نوع فرآورده پلاکتی در دسترس می باشد.

اندیکاسیون مصرف پلاکت 

• نارسایی مغز استخوان ناشی از درمان میلوتوکسیک یا بیماری
• اختلال عملکرد پلاکت
• ترمبوسیتوبنی ناشی از رقیق شدن خون
• جراحی بای پاس قلبی ـ ریوی

طرز تهیه پلاکت

۱٫ کنسانتره پلاکتی یا پلاکت تهیه شده از واحد خون اهداکننده تصادفی.

۲٫ پلاکت حاصل از آفرزیس یا پلاکت تک واحدی که از نظر فعالیت

هموستاز مشابه یکدیگرند اما از نظر میزان پلاکت درواحد حجم و اثرات جانبی بالقوه درگیرنده متفاوتند.

پلاکت کنسانتره

از سانتریفوژ یک واحد خون کامل طی ۸ ساعت بعد از خونگیری با دور پایین و سپس سانتریفوژ پلاسمای غنی از پلاکت با دور بالا بدست می آید.

حجم آن ۵۰-۷۰ سی سی و حدود ۵/۵× ۱۰ به توان ۱۰ پلاکت درهر واحد دارد و در شیکر برای مدت ۵ روز قابل نگهداری می باشد.

PH آن تا پایان ذخیره سازی بیشتر از ۶ است (عموماً در یک حجم پلاکت کنسانتره حدود ، ۷×۱۰ به توان ۱۰ پلاکت می باشد).

ذخیره پلاکت بیش از ۵ روز با خطر آلودگی شدید باکتریایی روبرو می شود. دمای نگهداری ۲۰-۲۴ درجه است.

پلاکت به دست آمده از آفرز 

فرآورده پلاکتی بدست آمده از داوطلب اهدای پلاکت طی فرآیند نیمه اتوماتیک آفرزیس را می گویند.

در این فرآیند فقط پلاکت تهیه و بقیه اجزاء خون به اهداکننده بر می گردد. ماده ضد انعقاد معمولاً ACD-A یا مواد ضدانعقاد حاوی سیترات میباشد.

حدود ۲-۱ ساعت زمان می برد و هر واحد پلاکت ۲۰۰-۳۰۰ سی سی حجم و۳×۱۰ به توان ۱۱ پلاکت  در واحد حجم دارد و هر واحد آن ۶۰۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰ پلاکت گیرنده را افزایش می دهد. میزان پلاکت در واحد حجم آن ۶-۴ برابر پلاکت تهیه شده از یک واحد خون کامل به روش تصادفی می باشد.

از نظر اثربخشی و ایمنی، واحد پلاکت آفرز برای دریافت کننده نسبت به پلاکت تهیه شده از خون کامل بهتر می باشد و عوارض تب زای ناشی از لکوسیت ها کاهش می یابد.

فرآورده های اختصاصی پلاکت شامل پلاکت کنسانتره فاقد CMV – پلاکت شسته شده- پلاکت اشعه تابی شده می باشد.

پلاکت ها را نیز با استفاده از dimethyl سولفوکسید ماده نگهدارنده در سرما می توان برای مدت طولانی تری ذخیره سازی کرد ولی هنوز توسط FDA تایید نشده و در دست بررسی می باشد.

در جریان آفرزیس، به طور موثری لکوسیت های فرآورده پلاکتی کاهش می یابد ولی در صورت نیاز به کاهش شدیدتر می توان از فیلتر قبل از تزریق استفاده کرد. نقش فیلترهای کاهنده لکوسیت قبل از ذخیره سازی بسیار مهم است

آلودگی باکتریایی پلاکت

محیط پلاسمایی پلاکت و دمای نگهداری محیط مناسبی جهت رشد باکتریها برای پلاکت می باشد که در طی مدت ذخیره سازی این آلودگی افزایش می یابد.

سازگاری پلاکت از نظر ABO و RH :

در بیماران نیازمند به تزریق پلاکت تعیین فنوتیپ و RH دهنده و گیرنده عامل مهمی نیست.

مگر در بیماران دارای تزریق مکرر پلاکت و مقاوم شده نسبت به تزریق پلاکت

فرآورده های پلاسمایی و موارد مصرف آنها

• پلاسمای تازه منجمد شده یا (Fresh frozen plama  (FFP
• کرایوپرسی پیتیت یا رسوب کرایو در سرما یا CP
• پلاسمای فاقد کرایو CPP یا PCR
• پلاسمای مایع

پلاسمای تازه منجمد شده Fresh frozen plama

واحد پلاسمایی که در طی روند سانتریفوژ یک واحد خون کامل و در طی مدت ۸ ساعت بعد از خونگیری (که مدت ۱۰ دقیقه مدت خونگیری آن باشد) جدا گردد به اسم FFP می باشد و باید بلافاصله فریز گردد.

حجم حدود ۳۰۰-۱۸۰ میلی لیتر دارد ولی اگر در طی آفرزیس بدست آید حجم حدود ۸۰۰-۵۰۰ میلی لیتر دارد.

مطابق Sop های انتقال خون ایران، در دمای ۲۵ تا ۱۸- درجه سانتیگراد برای مدت ۳ ماه و در ۳۰- درجه برای ۳۶ ماه قابل نگهداری می باشد در صورت نگهداری در ۶۵- درجه یا پایین ترحتی  تا ۷ سال قابل نگهداری می باشد.

FFP شامل همه فاکتورهای انعقادی می باشد فقط مختصر سطح فاکتورهای ناپایدار آن مثل فاکتور ۸ کاهش یافته است.

یک FFP mL شامل ۳-۲ میکروگرم فیبرینوژن – ۶۰ میکروگرم فاکتور ۸، ۱۰-۵ میکروگرم فاکتور ون ویلبراند و ۱ واحد از هر یک از فاکتورهای انعقادی پایدار را دارا می باشد و حدود ۱۰۰ نانوگرم در میلی لیتر فاکتور ۸ دارد.

درصورتی که ذوب شود (در دمای ۳۰-۳۷درجه) فقط به مدت ۲۴ ساعت در دمای ۶-۱ درجه قابل نگهداری و استفاده می باشد و نهایتاً تا ۵ روز قابل نگهداری در ۴ درجه سانتی می باشد که سطح فاکتور ۵ آن بیش از ۶۰% و سطح فاکتور ۸ آن بیش از ۴۰% کاهش می یابد که در برخی از بانک خون ها فقط برای مصارف خاص استفاده می گردد چون طی روند انجماد و ذوب سلامت فرآورده و فعالیت پروتئین های انعقادی آن به مخاطره می افتد

به عنوان منبع فاکتورهای انعقادی در صورتی که کنسانتره های فاکتور انقعادی در دسترس باشد به هیچ وجه از FFP نباید استفاده گردد. (کنسانتره فاکتور ۸-۹- ون ویلبراند)

اگر ضرورتی در دمان با فاکتورهای ۵-۷-۱۱، ۱۳ باشد می توان از FFP استفاده کرد.

خطر عفونت های منتقل شده از طریق FFP مانند CMV (سیتومگالوویروس) نادر می باشد و یا وجود ندارد. اما خطر انتقال HBS ،HCV ،HIV وجود دارد.

غیرفعال سازی ویروس با محلول های حلال شوینده روی ویروسهای کپسول دار لیپیدی تاثیر دارد و در مجموع ۱۰% همه فاکتورهای انعقادی آن کاهش می یابد بجز فاکتور ۸ که ۲۰% کاهش می یابد.

موارد مصرف FFP

• بعنوان جایگزین شونده در کمبود فاکتور مشخص مانند  VII,V,II
•  PT و PTT  مختل  
• به منظور خنثی کردن اثروارفاین
• در کمبود آنتی ترومبین III
• در درمان سندرم Refsums
• برای درمان TTP
• کمبود پروتین C یا S
• تزریق خون Massive

کرایوپرسی پیتیت یا رسوب کرایو در سرما یا CP

در صورتی که FFP در طی یک شب در یخچال و یا در حمام کرایو ذوب شود و حالت Sludge (یخ در بهشت) بگیرد و طی سانتریفوژ رسوب بدست آمده جداسازی شود تحت عنوان کرایو نامگذاری می شود.

حجم آن حدود cc 15-10 که بلافاصله باید فریز گردد و در دمای  ۲۵- تا ۱۸- تا یک سال و در دمای ۲۵- یا پایین تر تا سه سال قابل نگهداری می باشد.

هر واحد کرایو حاوی  ۲۵۰-۱۵۰ میلی گرم فیبرینوژن

• ۶۰-۳۰ میلی گرم فیبرونکتین
• ۱۲۰-۸۰ واحد فاکتور۸
• ۷۰-۴۰% (۸۰ واحد) فاکتور ون ویلبراند
• ۳۰% (۶۰-۴۰ واحد) فاکتور ۱۳

کرایو ذوب شده در دمای اتاق  قابل نگهداری می باشد ولی سطح فاکتور ۸ آن طی ۲ ساعت اول ۱۰% و طی ۴ ساعت ۲۰% و طی ۶ ساعت ۳۰% کاهش می باشد و در صورتی که برای انتقال فاکتور VIII فعال استفاده شود باید طی ۴ ساعت مصرف گردد.

سطح فاکتور آنتی هموفیلی آن در کرایو با گروه A و B در مقایسه با کرایو بدست آمده از خون با گروه O بالاتر می باشد (۱۲۰ در مقایسه با ۸۰ واحد /bag)

موارد مصرف کرایو 

• هموفیلی کلاسیک یا A
• فون ویلبراند
• جایگزینی فیبرینوژن
• جایگزینی فاکتور سیزده انعقادی
• جایگزینی فیبرونکتین
• چسب فیبرین

پلاسمای فاقد کرایو CPP یا PCR

پلاسمایی که بعد از ذوب، کرایو آن جداسازی شود تحت عنوان پلاسمای فاقد کرایو می باشد که برای ۱۲ ماه در  قابل نگهداری می باشد.

سطح فاکتور ۵ آن ۸۵% میزان FFP و سطح فیبرینوژن آن حدود ۲۰۰ می باشد.

سطح فاکتور , X, VIII, VII  آنتی پلاسمین- آنتی ترومبین، پروتئین c و پروتئین S ثابت می باشد .

سطح فاکتور ون ویلبراند و فعالیت آن کاهش می یابد.

پلاسمای مایع

در صورت جداسازی پلاسما از یک واحد خون کامل در هر مرحله از ذخیره سازی تا بعد از ۵ روز از تاریخ انقضاء پلاسمای مایع به دست می آید.

پلاسمای مایع نامگذاری شده که برای تهیه مشتقات پلاسمای مثل آلبومین و ایمنوگلوبولین در پالایشگاه استفاده می گردد.

منبع : اختصاصی کافه پزشکی